GESCHIEDENIS

DE TECHNIEK

DRUKLETTERS

OVERIG

Deze lijst van WOORDEN EN BEGRIPPEN UIT DE BOEKDRUK is slechts een kleine selectie uit de enorme hoeveelheid drukkers- en zetterswoorden die er bestaat. Als u op letter in het menu klikt, dan gaat u direct naar het eerste woord, dat met die letter begint. Door op een in blauw 'gedrukt' woord te klikken springt u naar dat specifieke woord. Een sterretje geeft aan, dat het woord in de lijst voorkomt. Een zettersterm voor aanhalingsteken 'openen' respectievelijk 'sluiten'. De typografische maateenheid, onderverdeeld in 12 punten. De lengte van 1 augustijn is gelijk aan 4,5108 mm. Zie ook Cicero Zeer grote letters, die werden gebruikt voor affiches. Deze letters zijn meestal van hout. De denkbeeldige rechthoek op een gedrukte pagina waarbinnen de afdruk staat. De oudste grafische techniek. Omdat de drukkende elementen, die de inkt aan het papier afgeven, hoger staan dan de niet-drukkende wordt het ook hoogdruk genoemd. Letters in de corpsen 8 t/m 14 punten, die vooral bestemd zijn voor boekwerk en lange 'leesteksten'. Een zetterijmeubel met een schuin opstaand werkblad, waaraan de zetter werkt. In de bok worden de kasten geschoven, zodat het iets weg heeft van een ladenkast. Zie ook Loket De lettersoorten waarmee de drukker zijn "dagelijks brood" verdiende. Dit is vrijwel synoniem met boekletter*. Zie ook Smoutletter Een andere naam voor de augustijn. In het Duits de benaming voor het corps* van 12 punten. In het Frans staat cicéro voor het corps van 11 punten. De maat van een letterstaafje. Tegenwoordig wordt het corps in punten uitgedrukt, maar vroeger werd het corps aangeduid met hun eigen naam. Bijvoorbeeld: Nonparel stond voor corps 6, Galjard voor corps 8, Dessendiaan voor corps 10, Grote Paragon voor corps 20 en Kleine Kanon voor corps 24. Aanduiding voor letters die schuin staan en in vorm enigzins afwijken van de romein*. Er zijn lettertypen met een schuine variant die in vorm gelijk is aan de romein. Deze wordt schuine romein genoemd. Nadat een zetsel is afgedrukt, moeten de letters en het andere gebruikte materiaal op hun eigen plaats worden opgeborgen. Dit werk wordt distributie of distribueren genoemd. Het afbreekstreepje of koppelteken. Voor een mooi gelijkmatige afdruk moet de drukvorm overal even hoog zijn. Om dat te bereiken wordt met een houten plankje en een rubber hamer het zetsel gelijk geklopt, voordat de vorm wordt vastgezet om op de pers te kunnen plaatsen. Als het zetwerk klaar is, dan wordt er een afdruk van gemaakt. De opdrachtgever controleerd deze afdruk op fouten. Schuin streepje om breuken in teller en noemer te verdelen. Soms ook gebruikt als komma in regels die geheel uit kapitalen* zijn gezet. In computertaal bekend als 'slash'. Al die letters waarvan vorm en stijl niet kunnen worden ondergebracht in de rubrieken van de letterclassificatie*. Grote stukken wit van ijzer of aluminium, die worden gebruikt bij het inslaan van een vorm. Een metalen of houten rechthoekige plaat met aan drie zijden een opstaande rand. Op metalen galeien worden gezette tekst, cliché's en andere onderdelen (bijv. lijnen) samengevoegd tot een rechthoekige vorm, die kan worden afgedrukt. Houten galeien dienen om zetsel vóór of na het drukken op te bergen. Kapitalen voor het oog op gelijke afstand van elkaar brengen door het toevoegen van dunne spaties. Verschillende letters dragen veel wit aan één of twee kanten bovenaan (A, L) of onderaan (T, V, W). De rondingen van andere letters (C, D, O, Q) hebben ook een verhoogde witwerking. Letters met een accent, zoals de è of û. Het gereedschap, waarin de zetter de loden letters plaatst en zo de regels vormt. De haak kan op iedere willekeurige maat worden gesteld. Apart vakje in de kast, waarin door de zetter beschadigde letters worden gelegd. Zo noemt men een niet volle laatste regel van een alinea als eerste regel van een pagina. Zo wordt een grote letter aan het begin van een hoofdstuk genoemd. In de handgeschreven boeken (manuscripten) werd die vaak zeer fraai versierd. Ook in de eerste gedrukte boeken waren initialen gebruikelijk. Van verschillende lettertypen (bijvoorbeeld Aigrette en Erasmus) zijn speciale initialen ontworpen. Wordt ook wel insluiten genoemd. Hiermee bedoelt men het in een gietijzeren raam vastzetten van zetsel. Een dunne strook lood (even hoog als wit*), die tussen de regels wordt geplaatst. Ook wel interlijn genoemd. Interlinies zijn er in verschillende lengten in een dikte van 1, 2 en 3 punten. Het gebruik van interlinies verhoogt vaak de leesbaarheid van zogeheten platte tekst. Vakterm voor hoofdletters. Een in vakjes verdeelde ondiepe lade, waarin loden letters worden opgeborgen. Wordt door leken wel (onjuist) letterbak genoemd. Naast de meest voorkomende driekwart kast is er de halve of smoutkast. Verder zijn er speciale kasten voor lijnen, clichés en kastwit* van verschillende corpsen (geriefkast) Al het wit* dat in een kast* hoort (dikke en dunne spatie, pasje, vierkant en kwadraten*). Letters met de vorm van kapitalen*, maar kleiner zijn dan de normale. De hoogte ervan is, afhankelijk van het lettertype, meestal iets hoger dan de x-hoogte*. Grotere stukken wit, varIërend van 1½ tot 4 augustijn lang, dat tot het kastwit wordt gerekend. Een methode om de drukletters in een overzichtelijk systeem te rangschikken. Daarbij wordt gelet op de vorm van de schreven, contrast tussen dik en dun, enzovoort. De meest bruikbare is die van Vox, die in de rubriek DRUKLETTERS te vinden is. De totale hoogte van het letterstaafje*, gemeten van het letterbeeld tot de onderkant. In Nederland is dat algemeen de Hollandse hoogte (24,85 mm). Verder is er de Engelse hoogte (23,32 mm), de Franse hoogte (23,55 mm) en Duitse hoogte (23,56 mm). Een letterproef dient om een beeld van verschillende lettertypen te tonen. Van ieder type wordt van de beschikbare corpsen (grootte) en variant (cusief, vet, enz.) een paar regels tekst gezet. Om het compleet te maken, wordt er ook wel het alfabet, cijfers, leestekens en bijzondere tekens toegevoegd. Een staafje waarop de letter is gegoten. Een bok*, uitgebreid met ruimte voor interlinies en ander wit* boven het werkblad en/of naast de kasten. Aanduiding voor wat op de achterkant van een in boekdruk als een licht reliëëf zichtbaar is. De drukker probeert dit zoveel mogelijk te vermijden. Een drukwerk (bijvoorbeeld een boek) waarvan de hoogte kleiner is dan de lengte heet in het grafische vak oblong. Bijvoorbeeld: 15 cm hoog en 30 cm breed. Vakterm voor zogenaamde 'kleine letters' (a, b, c, enzovoort). Oorspronkelijk bestond een kast uit twee delen: één voor de kaptitalen, klein kapitalen en minder voorkomende tekens en één voor de 'kleine letters', leestekens en spaties. De eerste stond wat hoger op de bok en werd bovenkast genoemd. Toen kleinkapitalen niet meer bij ieder lettertype werden gegoten, werden boven- en onderkast samengevoegd tot de zogeheten driekwartkast. Zetmateriaal, dat 1,5 of 1,75 mm lager dan de letters is. Het dient om er cliché's op aan te brengen, waarvoor meestal speciaal tweezijdig plakband gebruikt. Om het zetsel* bijelkaar te houden, windt de zetter er een paar keer een touwtje om en zet het vast door aan het uiteinde een lus te vormen en die tussen de windingen en zetsel door te trekken. Het afgeven van inkt van een gedrukt vel op de achterkant van het volgende vel. De oorzaak is vaak te vet drukken of langzaam drogende inkt. Een spatie* ter dikte van de helft van het corps*. In een verzorgd zetsel wordt het pasje niet gebruikt als woordspatie. Vakterm voor zetsel* dat uit elkaar is gevallen. In dat geval moeten (bijvoorbeeld) regels opnieuw worden gezet. In het ergste geval moet een zetsel geheel opnieuw worden opgebouwd. De Engels/Amerikaanse typografische maateenheid, onderverdeeld in 12 punten. De lengte van 1 pica is gelijk aan 4,2137 mm. Eén twaalfde deel van de pica. Een Picapunt is gelijk aan 0,3511 mm. Zie Drukproef Eén twaalfde deel van de augustijn (of cicero)*, gelijk aan 0,3759 mm. Er gaan 2660 punten in 1 meter. Een strook lood (even hoog als wit*) van 6 of 12 punten dik. Regletten van 16 of 18 punten dik komen ook voor. Vakterm voor een rechtopstaande letter. De eerste. Een kast* (ongeveer half zo hoog als de driekwartkast) voor de zogeheten smoutletters*. Woord, dat vroeger werd gebruikt als tegenstelling tot broodletter*. Onder smoutletters verstaat men allereerst grote corpsen* (vanaf 16 punten) en fantasieletters*. Wit* om tussen de woorden te zetten. Lange tijd was dat het pasje* ofwel de helft van het corps. Daarna werd als standaard 1/3 van het corps* gebruikt. Tussen iedere letter van een woord dezelfde (dunne) spatie zetten. Dit wordt wel gedaan om een woord iets te benadrukken. zie ook Gelijkstellen Tafel waarop het zetsel wordt ingeslagen. Vroeger was het steen voorzien van een vlak en glad gepolijste hardsteen. Later was het blad van gietijzer. Onder het steen wordt vaak het formaatwit* opgeborgen. Het drukken van met uit losse letters en andere elementen samengestelde drukvormen (boek- of hoogdruk). Onder typografie verstaat men tegenwoordig ook de vormgeving van drukwerk. Lettters die zwaarder van tekening zijn dan de normale noemt men vet. Er kunnen verschillende variaties van vet voorkomen, zoals half-vet en extra-vet. Wit*, even breed als het corps*, dat tot het kast- of letterwit behoort. Al het materiaal in een zetsel dat lager is dan de letters en daardoor niet van inkt wordt voorzien. Het kleinere wit (spatie*, pasje*, vierkant* en kwadraten*) ligt in de letterkast en wordt daarom kastwit* genoemd. Daarnaast is er tabelwit, formaatwit* en onderlaagwit* (ook clichéwit genoemd). De hoogte van de onderkast* x (dus ook van a, c, e, enzovoort). Deze kan in hetzelfde corps*, per letterontwerp verschillen. Het afdrukken van in hout uitgesneden tekst en/of afbeeldingen, ofwel houtsnede. De eerste gedrukte boeken, de zogeheten blokboeken, zijn op deze wijze gedrukt. Het gereedschap, waarin de zetter de loden letters plaatst en zo de regels vormt. De zethaak kan op iedere willekeurige maat worden gesteld. Is meestal van koper en lijkt op een interlinie, maar dan op letterhoogte. De zetter gebruikt hem om de letters makkelijker in de haak te laten glijden. Telkens als een regel is gezet plaatst de zetter de zetlijn op die regel. Zie Bladspiegel. Alles wat gezet is, van één enkele regel tot constructies met lijnen, cliché's, ornamenten, enzovoort.